امام مهدی(عج) در کلام خوشحال‌خان ختک، عایشه دُرانی و حمزه شینواری

تقریباً همه فرقه‌های اسلامی به مهدی موعود اعتقاد دارند اما با این تفاوت که دیدگاه‌ها درباره نَسَب و حیات امام فرق می‌کند. مثلاً شیعیان امامیه یا دوازده امامی معتقدند که امام مهدی فرزند امام حسن عسکری(ع) است و نَسَب آن حضرت به امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) می‌رسد. طبق این اعتقاد، مهدی موعود، همان امام دوازدهم است که اکنون حیات دارد. در یادداشت حاضر، اعتقاد سه تن از شاعران به مهدی موعود، مورد واکاوی قرار گرفته است تا مشخص شود که آنان به کدام مهدی باور داشته‌اند.

از خوشحال خان ختک شروع می‌کنیم. وی که چهار قرن پیش در شمال هند یا پاکستان فعلی زندگی می‌کرد، از شاعران درجه اول زبان پشتو است. اگر ما در خصوص هر سند زبان پشتو در قرن‌های گذشته تردید داشته باشیم، درباره اشعار خوشحال‌خان ختک که اکنون دیوان قطوری از او به یادگار مانده است، شک و تردیدی نداریم.

یکی از نکات برجسته در زندگی خوشحال‌خان ختک، اعتقاد به مهدی موعود طبق اعتقادات امامیه است. وی امام مهدی را فرزند امام حسن عسکری می‌داند که سلسله‌وار به امام علی(ع) می‌رسد. نخست یکی از اشعار پشتوی وی را که مرتبط با بحث ما است می‌آورم و سپس ترجمه می‌کنم:

د جهان دولس امام دی

په حدیث کی نام په نام دی

یو علی دویم حسن دی

بل حسین پاکیزه تن دی

چهارم زین العابدین دی

بل باقر ستنه د دین دی

بل جعفر ورپسی هم دی

بل امام موسی کاظم دی

بل امام، علی رضا دی

محمد تقی بل بیا دی

بل امام، علی نقی دی

بل حسن عسکری دی

بل امام، امام مهدی دی

چی درست جهان هادی دی

د بی بی زهرا اولاد دی

 

ترجمه:

جهان دارای دوازده امام است

که اسامی آن‌ها در حدیث ذکر شده است

یکی علی دوم حسن است

دیگر حسین پاکیزه تن است

چهارم زین‌العابدین است

بعدی باقر شکافنده دین است

پس از آن جعفر است

دیگر امام موسی کاظم است

بعدی امام علی رضا است

دیگر محمد تقی است

بعدی امام علی نقی است

دیگر امام حسن عسکری است

امام بعدی، امام مهدی است

که پیشوای جهان است

فرزند بی بی زهرا است

 

خوشحال‌خان ختک در این شعر، آشکارا اعتقاد خود را به مهدی موعود طبق دیدگاه امامیه بیان کرده است که به شرح و تفسیر نیازی ندارد.  

 

شاعر بعدی ما، عایشه دُرانی شاعر فارسی‌سرا است که حدود ۲۵۰ سال پیش در کابل زندگی می‌کرد. اکنون از وی دیوان شعری در اختیار داریم که از روی سروده‌های او می‌توان به اعتقادات این بانوی شاعر پی برد. عایشه هم مانند خوشحال‌خان ختک، به مهدی موعودی اعتقاد داشت که فرزند امام حسن عسکری است و سلسله نَسَب آن امام به امام علی(ع) و حضرت فاطمه الزهرا(س) می‌رسد. یکی از اشعار عایشه دُرانی را با هم مرور می‌کنیم تا اعتقاد وی را به مهدی موعود بدانیم:

شه ولایت و بحر عنایت است علی

به جمع یاران اخیر، اول امامانست

ز بعد شاه نجف مرتضی علیّ ولی

دوم امام حسن راحت دل و جانست

سوم امام حسین است نور چشم نبی

که افضل الغربا و شه شهیدانست

امام زین عبادست چهارمین بر حق

که علم و حلم و کمالش چو صبح خندانست

امام محمد باقر به رتبت پنجم

ذوی‌العطا و سخا همچو شمس برهانست

امام جعفر صادق که صادق الوعدست

ز شش جهت به تمنّای او محبّانست

به هفت ارض و سما در مقابل دشمن

امام موسی کاظم چو تیغ برّانست

امام هشتم عالی نسب ذوی‌الاحسان

علی رضاست که ضامن غریبانست

نهم تقی است که وصفش به شرح ناید راست

صفات مشتهرش همچو ماه کنعانست

دهم نقی است که نصرت ز نام او جویند

که رتبه‌ی کرمش را نه حدّ امکانست

امام یازدهم عسکریست شاه دو کَون

که شیوه‌ی حَسَنش همچو خور درخشانست

امام دوازدهم آن که نام او مهدیست

چو مهر و ماه به زیر نقاب پنهانست

 

از آنجا که منظور و کلام عایشه دُرانی روشن و آشکار است، بیش از این بحث نمی‌کنیم زیرا او در بند آخر سروده بالا، اعتقاد خود را به امام مهدی امامیه بیان کرده است. 

 

سومین شاعری که طبق اعتقاد شیعیان به مهدی موعود باور دارد، حمزه شینواری مشهور به غزل بابا است. درباره باورها و اعتقادات این شاعر معاصر پشتوزبان قبلاً نوشته‌ام که لازم نیست دوباره تکرار شود. فقط به این نکته اشاره می‌کنم که وی در جای‌جای کلیات خود، مهدی موعود را جدا از امامت نمی‌داند. مثلاً در صفحات ۳۰۴ تا ۳۰۶ جلد پنجم کلیات خود، سوزنامه‌ای دارد که در آن با امام حسین(ع) درد دل کرده است. حمزه در همین سوزنامه، مهدی را متعلق به امام حسین(ع) دانسته و می‌گوید:

خپل مهدی ته ووایه چې راشی دې دجال ته

اوګڼی روان د فنا لور ته دا ملت دی

 

همچنین این محب خاندان پیامبر، در شعر مشهور مهدویت خود، رسالت و امامت را لازم و ملزوم هم دانسته است که به دو اصل در اصول دین شیعه یعنی نبوت و امامت اشاره دارد. حمزه علیه‌رحمه، در همین شعر آرزو کرده است که امام مهدی ظهور کند و در کلیت یا جمع قرار بگیرد.

بې رنګه بهار دی وچ د زړه ګلزار دی

ای د رسالت امامه! تا ته انتظار دی

راشه راشه راشه اوس څرګند په کلیت کې شه

ای د رسالت روحــه قــــالب د امامـــت کې شه

 

حمزه رحمه‌الله علیه در این شعر که طولانی هم هست، قرابت و جایگاه نبوت و امامت را به منزله روح و بدن دانسته است که با ظهور مهدی، رسالت در قالب امامت، تکمیل می‌شود. این همان اعتقاد امامیه درباره مهدی موعود است که امروز ۱۵ شعبان سالروز تولد آن حضرت است.

 

نویسنده محمد مرادی ۱۵ شعبان ۱۴۴۳قمری

۲۷ حوت ۱۴۰۰