حسن بن علی بن ابی طالب پنجمین خلیفه راشدین
علی محمد الصلابی(دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمان)
- ترجمه: سیدمحمدعلی رضوی
- اشاره: متن زیر نوشتاری است که به‌وسیله علی‌محمد الصلابی به رشته تحریر آمده و به‌طورکلی بازتاب‌دهنده عقاید و اندیشه اهل سنت در مورد امام مجتبی(ع) است. این متن از پایگاه اینترنتی شبکه الجزیره قطر به مناسبت میلاد کریم اهل‌بیت از عربی به فارسی ترجمه گردیده است. روشن است که این متن دارای مطالبی است مترجم آن‌ها را تائید نمی‌کند، اما درعین‌حال این متن را به دلیل اینکه تا حدودی بازتاب‌دهنده جایگاه سید جوانان اهل بهشت در میان امت اسلامی است، در خورد توجه می‌شناسد. اینک متن برگردان مقاله تقدیم نگاه‌های کریمانه کریم اهل‌بیت(ع):
در چهارچوب طرح در حال انجام ما برای شناسایی مهم‌ترین نقاط و ایستگاه‌های تاریخی امت سرافرازمان، لازم بود از شخصیت و عصری صحبت کنیم که پژوهشگران از مطالعه آن غافل مانده‌اند و خوانندگانی از فرزندان امت، از سیره او غفلت ورزیده‌اند. و این سیره و عصر پنجمین خلیفه راشدین حسن بن علی بن رضی‌الله‌عنه است.
خواننده از ضعف یادآوری و بازخوانی از شرح‌حال و عملکرد خلیفه پنجم حسن بن علی در حافظه امت تعجب می‌کند همان‌گونه که از کوتاهی در فقه و طرح بزرگ اصلاحی او در فرهنگ ما تعجب خواهد کرد. در رنسانس ملت‌ها یکی از عوامل موفقیت، توجه به گذشته برای بهره‌برداری حال و پیش‌بینی آینده آن‌ها است ، تاریخ - همان‌طور که می‌دانیم - حافظه امت و مخزن تجربیات و دانش اوست. ذهن ظاهری و پنهانش، خزانه ارزش‌ها و کردارهایش و شالوده شخصیتش که در اعماق تاریخ و در امتداد زمان است. امام حسن مجتبی(صلوات‌الله‌علیه و آله و سلم) دارای سیره‌ای است که اگر اعماقش کاوش گردد، و جانشینان به‌حق او دارای تاریخ غنی و بزرگ است، و امت او دارای تاریخی برجسته‌ی در مقایسه با تاریخ ملت‌ها، مردمان و دولت‌های دیگر است.
حسن بن علی بن ابیطالب، نوه و سبط رسول خداست و او مردی است که در تاریخ امت به‌عنوان مردی اصلاح‌طلبی شناخته‌شده است که پیوندهای حکومت اسلامی را حفظ کرده و خون مسلمانان را حفظ کرده است؛ چراکه او با واگذاری خلافت راشدین به معاویه بن ابی سفیان، خلیفه پنجم راشدین نامیده شدند. دلیل نام‌گذاری او به خلیفه راشد پنجم چیست؟ چه پروژه اصلاحاتی را در ماه‌های حکومتش انجام داد؟ پرسش‌های است که در این نوشتار به آن‌ها پاسخ داده خواهد شد.
حسن بن علی پنجمین خلیفه راشدین
اهل سنت معتقدند که خلافت حسن(ع) خلافت واقعی بوده و جزء لاینفک جانشینی از نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده که سی سال به طول انجامید.
عموم مسلمانان پس از شهادت حضرت علی رضی‌الله‌عنه با حسن بن علی(ع) به‌عنوان امیرالمؤمنین بیعت کردند و خلافت حسن بن علی خلافت هدایت‌شده حقیقی محسوب می‌شود، زیرا دوره او در قدرت ادامه دوران خلافت هدایت یافته‌ای بود که پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمودند که مدت آن سی سال خواهد بود و سپس به پادشاهی منتهی می‌گردد. ترمذی با اسناد خودش از رسول‌الله(ص) روایت کرده است که رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «خلافت در امت من سی سال ادامه می‌یابد و پس‌ازآن پادشاهی منتهی می‌گردد.» ابن کثیر در تفسیر این حدیث می‌گوید: سی سال با خلافت حسن بن علی کامل شد، زیرا او در ربیع‌الاول سال چهل و یکم از خلافت به نفع معاویه دست کشید و سی سال از رحلت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در آن تاریخ تمام شد. این‌یکی از اشارات پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم است. بدین ترتیب حسن پنجمین خلفای راشدین است.
از امام احمد در روایت سفینه نیز حدیثی است با این عبارت: «خلافت سی سال است و بعدازآن تبدیل به سلطنت خواهد شد» و به گفته ابو داود با این جمله: «خلافت نبوت سی سال است پس‌ازآن خداوند به هر که بخواهد پادشاهی می‌دهد - یا به هر که بخواهد سلطنت می‌دهد» و در سی سال بعد از پیامبر(صلی‌الله علیه وسلم) نبود مگر خلفای اربعه و امام حسن(ع). گروهی از علما در توضیح حدیث پیامبر (صلی‌الله علیه وسلم ) گفته‌اند: «خلافت در امت من سی سال است»، ماه‌هایی که حضرت حسن بن علی (ع) - پس از شهادت پدرش عهده‌دار خلافت بود، جزء خلافت نبوت و متمم آن است.
چنانکه قاضی عیاض رحمه الله می‌فرماید: در سی سال حاکمی نبود به‌جز چهارخلیفه راشدین و ماه‌هایی که مردم با حسن بن علی در آن بیعت کرده بودند، آنچه در حدیث آمده است: خلافت. سی سال است: جانشینی نبوت، در برخی از روایات آمده است: جانشینی نبوت بعد از من سی سال است و سپس به پادشاهی منتهی خواهد شد. ابن ابی العز حنفی در شرح الطحاویه می‌گوید: خلافت ابوبکر صدیق دو سال و سه ماه، خلافت عمر ده سال و نیم، خلافت عثمان دوازده سال بود. خلافت علی چهار سال و نه ماه و خلافت حسن شش ماه بود.
در همین زمینه که ابن کثیر می‌گوید: دلیل بر اینکه او از خلفای راشدین بوده، حدیثی است که ما در دلایل نبوت آورده‌ایم و عبارت است از حدیثی که از طریق سفینه غلام رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) ذکر کردیم. در این حدیث حضرت فرموده‌اند: خلافت بعد از من سی سال است، ولی سی سال با خلافت حسن بن علی کامل شد. ابن حجر هیثمی می‌گوید: او آخرین خلفای راشدین است که به نص جدش رضی‌الله‌عنه است و پس از کشته شدن پدرش از طریق بیعت مردم به خلافت رسید. پس شش ماه عهده‌دار این امر شد در قامت خلیفه‌ای راستین و امامی عادل و راست‌گو، برای تحقق آنچه جدش صادق مصدق به او گفت: خلافت بعد از من سی سال است. یک سال.» آن شش ماه مکمل آن سی سال است، این‌ها برخی از سخنان علما است که حسن را از خلفای راشدین دانسته‌اند. بنابراین اهل سنت معتقدند که خلافت حسن، خلافت واقعی بوده و جزء لاینفک خلافت نبوت پیامبر صلی‌الله علیه و آلِ و سلم بوده که سی سال به طول انجامید.
حسن و طرح اصلاحی او
به‌طورکلی حسن رضی‌الله‌عنه عموم مردم و امیرانی که نزد پدرش بودند و همه مردمی که با امیرالمؤمنین علی رضی‌الله‌عنه بیعت کردند، بیعت کرد. او به‌عنوان خلیفه از اختیارات خود استفاده کرد، پس کارگزاران را مقرر کرد، فرماندهان را فرماندهی کرد، سربازان جمع کرد و هدایا را تقسیم کرد، بخشش برای جنگاوران را صادر صد افزایش داد و رضایت آن‌ها را جلب کرد. و او بود.توانست جنگی بی‌امان را با معاویه به راه بیندازد و شخصیت منحصربه‌فرد او درزمینه های سیاسی، نظامی، اخلاقی و دینی در این امر کمک شایانی کرد و علاوه بر آن عوامل دیگری مانند قیس بن سعد بن عباده، حاتم بن عدی طائی و دیگر رهبران مسلمان که توانایی رهبری داشتند نیز در کنار او وجود داشت.
سیره حسن بن علی و رویکرد صحیح او در اداره امور و احوال امت، آداب اختلاف، فداکاری از مقام، مال و نفس، تواضع و گفتگو برای حفظ خون و سرزمین مسلمانان را به ما می‌آموزد.
حسن رضی‌الله‌عنه دارای دید اصلاحی روشنی بود که مراحل و انگیزه‌ها را طی کرد و موانع را پشت سر گذاشت و شرایطی در آن نوشته شد و به نتیجه رسید و این صلح یکی از افتخارات حسن (ع) بن على رضی‌الله‌عنهم در طول اعصار و متوالى روزگار شد. تا اینکه دکتر خالد الغیث گفت: حسن بن علی رضى الله عنه در صلح با معاویه و جلوگیری از ریختن خون مسلمانان، مانند عثمان در تألیف قرآن و مانند ابوبکر در ارتداد بود. و هیچ دلیلی شایسته‌تر براین امر وجود ندارد که این عمل نیک از اخبار نبوت شمرده شود، آن چیزی است که بخاری از طریق ابوبکرِ رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که گفت: پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) را بر منبر و حسن بن علی را در پهلوی او دیدم و درحالی‌که او را می‌بوسید، می‌فرمود: «این پسرم پیشوا است و شاید خداوند به‌وسیله او دو گروه بزرگ از مسلمانان را آشتی دهد.» صلح حسن با معاویه رضی‌الله‌عنه یکی از حوادث بزرگ تاریخ امت اسلام است.
سیره او یکی از قوی‌ترین منابع ایمان و احساسات واقعی اسلامی و درک صحیح از دین است، ازاین‌رو از سیره‌ای او فقه الخلاف، مصالح و مفاسد و مقاصد شریعت و غلبه بر حفظ نفوس را می‌آموزیم. از شیوه‌ی او می‌آموزیم که چگونه با قرآن کریم زندگی کنیم، و چگونه از قرآن هدایت بگیریم و چسان رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) الگوی خود قرار دهیم. گفتار و کردار او در دل‌ها مان عبودیت خداوند را عمق می‌بخشد و درنتیجه همه‌ی این دانستنی‌ها در زندگی امت و پیشبرد و ایفای نقش فرهنگی مطلوب آن نقش بی‌بدیلی خواهد داشت.
در حقیقت آنچه سیره حسن بن علی و رویکرد صحیح او در اداره امور و احوال امت به ما می‌آموزد، آداب اختلاف و فداکاری وسیله‌ی گذشتن از مقام و مال و نفس و تواضع و گفتگو برای حفظ خون مسلمانان و شهرهای آنان است. سیره او یکی از مهم‌ترین درس‌ها و عبرت‌هایی است که پیام روشنی برای مردم و امتی است که بر سر مناصب و قدرت در اختلاف و با رقابت‌های لاینفک درگیر هستند که نه در این دنیا و نه در آخرت به آن‌ها سودی نمی‌رسانند. سیره امام حسن(ع)، طبیعی‌ترین شیوه انتقال قدرت، فعالیت سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک برای تصرف در امور و شرایط مسلمانان را به ما می‌آموزد.
منابع:
- ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج11.
- عبد الحمید، خلافة علی بن أبی طالب، 65.
- عقیدة أهل السنة فی الصحابة، 2/ 748.
- علی الصلابی، أمیر المؤمنین الحسن بن علی بن أبی طالب: شخصیته وعصره، دار التوزیع، القاهرة.
- منهاج القاصدین فی فضل الخلفاء الراشدین، مخطوطة بالمدینة المنورة، رقم 253.
- نعیم بن حماد، الفتن، تح: سمیر الزهیری، مکتبة التوحید، القاهرة.
نظرات بیان شده در این مقاله متعلق به نویسنده است و لزوماً منعکس کننده موضع تحریریه الجزیره نیست.
